Vesna Antonić, sudija Predsjednica Vrhovnog suda Republike Srpske
POSEBNE ISTRAŽNE RADNjE U KONTEKSTU ČLANA 6. I 8. EVROPSKE KONVENCIJE O LjUDSKIM PRAVIMA I OSNOVNIM SLOBODAMA
Sažetak: Krivičnoprocesna zakonodavstva, međunarodnopravni akti, kao i krivičnopravne teorije, priznaju potrebu primjene savremenih naučnih i tehnoloških dostignuća u sprečavanju i suzbijanju kriminaliteta, pogotovo u segmentu njegovog otkrivanja i obezbjeđenja dokaza. Jedno od osnovnih pitanja čije se rješavanje mora uzeti u obzir pri konstituisanju bića krivičnog zakonodavstva jeste u kojoj srazmjeri u njemu uvažiti dve suprotne, antagonistički postavljene tendencije. Prva je težnja za efikasnošću (djelotvornošću) krivičnog zakonodavstva, koja sadrži nastojanje da svaki učinilac krivičnog djela bude otkriven, procesuiran i sankcionisan, bez obzira na način na koji se to postiže, dok druga u prvi plan stavlja čovjeka kao individuu sa korpusom svojih sloboda i prava, kao štitom od “neukrotive državne sile” Kada govorimo o uslovima i ograničenjima osnovnih ljudskih prava i sloboda onda se prije svega pozivamo na zahtjeve Evropske konvencije o ljudskim pravima i osnovnim slobodama. Sadašnji uslovi ograničenja prema Konvenciji mogu se prilagoditi svakoj državi, bez obzira na specifičnosti pravnog sistema država i njihovih pravnih međunarodnih obaveza.
Ključne riječi: Posebne istražne radnje, zaštita i ograničenja ljudskih prava i osnovnih sloboda, pravo na privatni i porodični život, dom i prepisku, pravo na pravični postupak.
1. Uvodno razmatranje
Krivičnoprocesna zakonodavstva, međunarodnopravni akti, kao i krivičnopravne
teorije, priznaju potrebu primjene savremenih naučnih i tehnoloških dostignuća u sprečavanju i suzbijanju kriminaliteta, pogotovo u segmentu njegovog otkrivanja i obezbjeđenja dokaza. Pod njima se podrazumjeva primjena posebnih istražnih radnji u domaćem krvičnom zakonodavstvu, što je analogno specijalnim istražnih tehnikama kako ih definiše Konvencija Ujedinjenih nacija protiv transnacionalnog organizovanog kriminaliteta. Svrha ovih mjera ogleda se u uspješnom i efikasnom suprostavljanju ugrožavanja nacionalne sigurnosti, organizovanom kriminalu i terorizmu, a iste podrazumijevaju primjenu određenih specifičnih metoda, koje nisu svakodnevne i uobičajene kod „konvencionalnog kriminaliteta“.1 Posebne istražne radnje predstavljaju istražnu djelatnost do koje se dolazi (ultima ratio) u slučaju istraživanja teških krivičnih djela, kada na drugi način nije moguće pribaviti dokaze ili bi njihovo pribavljanje predstavljalo nesrazmjernu teškoću2.
Najmanje četiri razloga se mogu navesti za uvođenje posebnih istražnih radnji u procesno zakonodavstvo: prvo, nije sporno da država, ako želi osnažiti borbu protiv najsloženijih oblika kriminaliteta, naročito organizovanog, mora na normativnom planu predvidjeti i urediti posebne istražne radnje, koje bi se koristile u strategiji borbe protiv ovog društvenog zla. Drugo, država je dužna boriti se protiv rastućeg organizovanog kriminaliteta koji ugrožava ne samo bezbjednost građana već i cijelo demokratsko uređenje odnosno, samu državu. Treće, na uvođenje posebnih istražnih radnji obavezuju i brojni međunarodni dokumenti, koje su države dužne primjenjivati, ukoliko se žele uključiti u krug savremenih demokratskih zajednica. Četvrto, opšteprihvaćeno je
1 Šikman, M. Zakonitost dokaza pribavljenih posebnim istražnim radnjama u svijetlu odluka Evropskog suda za ljudska prava, Zlatibor.2017str. 401-416.
2 Kržalić, A. Posebne istražne radnje: Normativna uređenost i osvrt na praktičnu primjenu, Sarajevo. 2016.
mišljenje da upravo specifičnosti savremenog organizovanog kriminaliteta zahtijevaju uvođenje posebnih istražnih radnjii u otkrivanju i dokazivanju krivičnih djela 3
2. Uopšte o posebnim istražnim radnjama
U procesu realizacije pojedinih posebnih istražnih radnji, uz neophodno korišćenje
tehničkih sredstava i metoda, može doći i dolazi do zadiranja u pojedina ljudska prava i slobode. U javnosti se to često tumači kao izraz nedemokratičnosti društva i države, koja zloupotrebljava svoja ovlašćenja u uspostavljanju kontrole nad privatnim životom svojih građana. Pri tome se, najčešće gubi iz vida činjenica da svako krivično djelo predstavlja ugrožavanje pojedinih prava i sloboda čovjeka, a savremeni kriminalitet, pogotovo organizovani, podriva same osnove društva, a samim tim i osnovna ljudska prava i slobode. Prema tome, nema dileme da li državni organi, posebno organi otkrivanja i gonjenja, treba da koriste savremena tehnološka dostignuća u suzbijanju kriminaliteta.4 Opšti stav Evropskog suda za ljudska prava (u daljem tekstu: Evropski sud) jeste da država ima “pozitivnu obavezu“ da djelotvorno spriječi i istraži krivična djela i krivično goni izvršioca. Prava osumnjičenih/optuženih moraju biti u ravnoteži sa tim pozitivnim obavezama. Mjere preduzete tokom istrage krivičnih djela, koje se miješaju u privatnost pojedinaca, obično su prihvatljive, ukoliko su propisane zakonom koji je precizan i razumljiv.5
U savremenoj nauci krivičnog prava, nema jedinstvenog i opšteprihvaćenog naziva i ove radnje se najčešće definišu kao specijalne ili posebne. Uobičajeno, takve istražne tehnike se, s obzirom na njihovu suštinu, diferenciraju na dve skupine: mjere tajne opservacije, odnosno nadzora i mjere infiltracije, odnosno prodora u kriminalnu sredinu. 6
U naučnoj i stručnoj javnosti prisutno je mišljenje da primjena materijalnih i procesnih rješenja u vezi sa posebnim istražnim radnjama, a u postupku sprječavanja i suzbijanja savremenih formi kriminaliteta, kojima se duboko zadire u sferu građanskih sloboda i prava, nije lako prihvatljiva za krivično zakonodavstvo i da se ono može pretvoriti u instrument totalitarne države. Ekstremne forme takvih stavova ističu da će se stavljanjem u ruke istražnim organima tako moćnih i ofanzivnih dokaznih tehnika, poput tajnog audio i video nadzora, ili mjera infiltracije u kriminalnu sredinu, stvoriti savremeni pretorijanci u kojim će moderna, demokratska država i društvo ponovo postaviti pitanje – ko će stražariti nad stražarima (lt. Quis custodiet ipsos custodes)? Takvi stavovi i strahovi su neopravdani i ispravnije je i racionalnije razmišljati upravo u suprotnom smjeru – davanjem podrške efikasnim rješenjima i
metodama namjenjenim suzbijanju organizovanog, ali i drugih teških oblika kriminaliteta, krivično zakonodavstvo ne samo da neće postati policijski instrument torture i gušenja demokratije, već će se cjelishodnije staviti u funkciju očuvanja opšte društvene sigurnosti, što je ujedno osnovni cilj i smisao njegovog postojanja. Time će se policiji i pravosudnim organima omogućiti primjena efikasnih, legitimnih i legalnih procedura, putem kojih će biti sposobni da uspješnije realizuju povjerenu misiju suprotstavljanja kriminalu. Ono što je posebno važno u ovom slučaju jeste propisivanje preciznih i jasnih zakonskih normi, koje će urediti postojanje i primjenu takvih procedura i rješenja u skladu sa univerzalnim demokratskim principima i standardima, sa predviđanjem strogog
3 Čolić – Sijerčić, H. Prikrivene istražne mjere u svjetlu efikasnosti krivičnog postupka zaštite osnovnih prava i sloboda čovjeka,
4 Simović, M.: Krivično procesno pravo Bihać. 2009, str. 448.
5 Antonić, V./Mitrović D., Modul: Posebne istražne radnje, Visoko sudsko i tužilačko vijeće, Sarajevo, 2012.
6 Sijerčić-Čolić, H. Hadžiomeragić, M.. Jurčević, M Kaurinović, D. Simović, M. Komentari zakona o
krivičnom/kaznenom postupku u Bosni i Hercegovini, Vijeće Evrope, 2005, str. 349.
nadzora i kontrole samog postupka primjene takvih procedura i rješenja, kako bi se izbjegle eventualne zloupotrebe.7
Jedno od osnovnih pitanja čije se rješavanje mora uzeti u obzir pri konstituisanju bića krivičnog zakonodavstva jeste u kojoj srazmjeri u njemu uvažiti dve suprotne, antagonistički postavljenet endencije. Prva je težnja za efikasnošću (djelotvornošću) krivičnog zakonodavstva, koja sadrži nastojanje da svaki učinilac krivičnog djela bude otkriven, procesuiran i sankcionisan, bez obzira na način na koji se to postiže, dok druga u prvi plan stavlja čovjeka kao individuu sa korpusom svojih sloboda i prava, kao štitom od “neukrotive državne sile” koja, između ostalog, materijalizuje i krivičnopravne norme. Prva tendencija ističe da je efikasnost krivičnog zakonodavstva u primarnom interesu zaštite pojedinca i društva u cjelini, zbog čega propisivanje krivičnih djela, odgovornost za njih i krivične sankcije, kao i postupak otkrivanja i dokazivanja, izricanja sankcija i njihove neposredne primjene, mora biti takav da u što većem procentu garantuje
ostvarenje te zaštite. Pri svemu tome se, međutim, mora uzeti u obzir da se uskraćivanje ili ograničavanje sloboda i prava čovjeka u krivičnom postupku preduzima prema licima protiv kojih postoji prilično nizak stepen vjerovatnoće o njihovoj krivici, koja se potvrđuje tek pravnosnažnom sudskom odlukom, uslijed čega postoji mogućnost da takva ograničenja i lišavanja sloboda i prava pogode i nevine građane. Takođe, demokratska, pravna država, mora poštovati ličnost i dostojanstvo svakog svog člana, bez obzira da li je riječ o izvršiocu krivičnog djela ili lojalnom građaninu, pa i sam postupak utvrđivanja odgovornosti, odnosno kažnjavanja mora biti dostojanstven, legitiman i legalan, čime se država promoviše kao civilizovana i humana, odnosno moralno superiorna u odnosu na izvršioce krivičnog djela.
3. Međunarodni pravni okviri
Realne opasnosti od kriminaliteta internacionalnog karaktera koji ne poznaje
političke, državne i ideološke granice među narodima i državama, međunarodna zajednica je razvila i koncipirala strategije opšte borbe protiv najopasnijeg oblika kriminaliteta. U tom smislu je doneseno više međudnarodno pravnih akata.8 Prvi međunarodni dokument koji je predvidio primjenu posebnih istražnih radnji jeste Konvencija Ujedinjenih nacija protiv nezakonitog prometa opojnih droga i psihotropnih supstanci (1988. god. – Bečka konvencija) koja predviđa obavezu država potpisnica da u svom nacionalnom zakonodavstvu inkriminšu brojne aktivnosti vezane za trgovinu opojnim drogama i da odrede mogućnost korišćenja posebnih istražnih tehnika (kontrolisana isporuka na međunarodnom nivou).
Svakako među najvažnijim međunarodnim dokumentima je Konvencija Ujedinjenih nacija protiv transnacionalnog organizovanog kriminaliteta9, (Palermu-Italija 2000. g.) kao i dva dodatna Protokola – jedan za prevenciju, suzbijanje i kažnjavanje trgovine ljudskim bićima, naročito ženama i djecom10 i drugi protiv krijumčarenja migranata kopnom, morem i vazduhom. Konvencija je otvorila mnogobrojna pitanja, ali i postavila određene standarde u borbi protiv transnacionalnog kriminalita, te omogućila korišćenje kontrolisane isporuke kao i druge posebne tehnike istrage.
Na primjenu posebnih istražnih radnji – tehnika upućuje i Konvencija Savjeta Evrope o pranju, traženju, zapljeni i konfiskaciji prihoda stečenih kriminalom (tzv. Evropska
7 V. Antonić/D. Mitrović, Modul: Posebne istražne radnje, Visoko sudsko i tužilačko vijeće, Sarajevo, 2012.
8 Jovišević, D.: Pranje novca – novo krivično djelo u međunarodnom i krivičnom pravu. Službeni list
SFRJ – Međunarodni ugovori broj 14/1990.
9 Unitet Nations Convention Against Transnational Organized Crime, Palermo, Italy, 12-15. december 2000.
10 The Procotol to Prvent, Suppress and Punish Trafficing in Person, Especially, Wome and Children, Palermo, Italy
12 -15 december 2000.
Strazburška konvencija-1990. god.)11, zatim Konvencija Savjeta Evrope o pranju, traženju zapljeni i konfiskaciji prihoda stečenih kriminalom i o finansiranju terorizma (Varšavka konvencija 2005. god.), kao i Konvencija Ujedinjenih nacija protiv korupcije (2003. god.).
Isto tako, treba imati u vidu da se primjenom posebnih istražnih radnji privremeno ograničavaju ustavna prava i slobode, posebno pravo na privatnost lica na koje se odnosi njihova primjena, a ponekad i na treća lica, koje pravo na privatnost je proklamovano mnogim međunarodnim pravnim aktima, među kojima su posebno značajne Univerzalna deklaracija o ljudskim pravima (1948. god.) Međunarodni pakt o građanskim i političkim pravima i Evropska konvencija o ljudskim pravima i osnovnim slobodama (u daljem tekstu: Konvencija).
4. Uslovi za primjenu posebnih istražnih radnji i normativna određenost u nacionalnom zakonodavstvu
Postavljeni ciljevi sadržani u navedenim međunarodnim ugovorima identični su sa
ciljevima posljednje reforme krivičnog zakonodavstva u BiH, a odnose se na obezbjeđenje najefikasnijih zakonskih instrumenata usmjerenih na suzbijanju specifičnih i složenih oblika organizovanog kriminala kao realne pojave savremenog doba, a samim tim i na povećanje ukupne efikasnosti subjekata za provođenje zakona, odnosno jačanje kapaciteta krivičnog pravosuđa.
Posebne istražne radnje sistematizovane su u Glavi XVII Zakona o krivičnom postupku Republike Srpske12 (u daljem tekstu: ZKP RS) u čl. 234–240. Ovaj zakonski okvir postoji od 2003. godine, kada je usvojen novi ZKP RS, koji je u većoj mjeri bio usklađen sa odredbama ostalih zakona o krivičnom postupku u Bosni i Hercegovni13.
Najvažnija odredba Zakona u vezi sa primjenom posebnih istražnih radnji se odnosi na katalog krivičnih djela za koja se može odlukom suda odobriti korišćenje ovih radnji, (uz istodobno ispunjenje drugih ranije spomenutih zakonskih uslova koji se tiču postojanja osnova sumnje i poteškoća u pogledu načina prikupljanja dokaza). Tako je u prvobitnoj verziji ZKP RS iz 2003. godine lista krivičnih djela za koja su se mogle odrediti posebne istražne radnje, dobijene kombinacijom principa enumeracije – kataloga (krivična djela protiv čovječnosti i vrijednosti zaštićenih međunarodnim pravom, krivična djela protiv ustavnog uređenja Republike Srpske i krivično djelo terorizma) i principa gdje je za određivanje posebnih istražnih radnji visina zakonom predviđene kazne,- najmanje tri godine ili teža kazna (Zakon o krivičnom postupku BiH takođe koristi ova dva principa, dok krivično procesno zakonodavstvo FBiH i Brčko Distrikta koristi princip gdje je za
određivanje posebnih istražnih radnji kriterij visina zakonom predviđene kazne – najmanje tri godine ili teža kazna). Ovako zakonsko rješenje je u samom startu demantovalo ona stanovišta, prema kojima su reformom krivičnog zakonodavstva u BiH stvorene neophodne normativne pretpostavke za efikasno suzbijanje organizovanog kriminaliteta i korupcije. To je neposredno slijedilo iz visine propisanih kazni za koruptivna krivična djela,
11 Pavišić, B.: Kazneno pravo Vijeća Evrope, Zagreb, 2006. godine, str. 354-357.
12 Zakon o krivičnom postupku Republike Srpske, Službeni glasnik Republike Srpske, br. 53/2012, 91/2017 i 66/2018.
13 Krivičnoprocesno zakonodavstvo u Bosni i Hercegovini čine četiri zakona o krivičnom postupku. Posebne istražne radnje propisane su svakim od njih, i to: Zakonom o krivičnom postupku Bosne i
Hercegovine, Glava IX od čl. 116 do čl. 122, Zakonom o krivičnom postupku Federacije BiH, Glava IX od čl.
130 do čl. 136 i Zakonom o krivičnom postupku Brčko distrikta BiH, Glava IX od čl. 116 do čl. 122. Uporedi: Zakon o krivičnom postupku Bosne i Hercegovine, Službeni glasnik BiH, br. 3/2003, 32/2003 – ispr, 36/2003, 26/2004, 63/2004, 13/2005, 48/2005, 46/2006, 29/2007, 53/2007, 58/2008, 12/2009, 16/2009,
53/2009 – dr. zakon, 93/2009 i 72/2013, Zakon o krivičnom postupku Federacije Bosne i Hercegovine, Službene novine FBiH, br. 35/2003, 56/2003 – ispr., 78/2004, 28/2005, 55/2006, 27/2007, 53/2007, 9/2009, 12/2010, 8/2013 i 59/2014 i Zakon o krivičnom postupku Brčko distrikta Bosne i Hercegovine, Službeni glasnik Brčko distrikta BiH, br. 34/2013 – prečišćen tekst i 27/2014.
odnosno, neispunjavanja zakonskog uslova neophodnog za određivanje posebnih istražnih radnji za ta djela. Ovakvo stanje je trajalo sve do 2009. godine, kada su izmjenama i dopunama Zakona o krivičnom postupku na sva četiri nivoa, stvorene zakonske pretpostavke za primjenu posebnih istražnih radnji, između ostalih i za suzbijanje koruptivnih krivičnih djela. Tako je ranija odredba o katalogu krivičnih djela za koje se mogu odrediti posebne istražne radnje ostala neizmjenjena, a novelirana odredba zakona izmjenjena je u pogledu kriterija visine zapriječene kazne koja predviđa mogućnost određivanja posebnih istražnih radnji za krivična djela za koja se prema zakonu može izreći kazna zatvora od tri godine ili teža kazna.
Tako su, svakako, otklonjene zakonske prepreke za primjenu posebnih istražnih radnji prilikom istraživanja koruptivnih krivičnih djela, ali je istovremeno proizvelo drugu krajnost, a to je široko određen katalog krivičnih djela za koja se predviđa mogućnost određivanja posebnih istražnih radnji.
Dakle, Krivičnoprocesni zakon Republike Srpske a i ostali krivičnoprocesni zakoni u Bosni i Hercegovini su u spornim odredbama, koje uređuju institut posebnih istražnih radnji stvorili procesnu mogućnost preširoke upotrebe ovih osjetljivih radnji dokazivanja dajući im karakter potencijalno redovnih radnji dokazivanja za najveći broj krivičnih djela, omogućili proizvoljnost upotrebe posebnih istražnih radnji i samim tim stvorili realnu opasnost od kršenja međunarodnih i ustavnih prava na privatnost građana koje garantuje član 8. Konvencije, kao i član 17. Međunarodnog pakta o građanskim i političkim pravima i člana II stav 3. (f) Ustava Bosne i Hercegovine. Dakle, zakonodavac je prešao dozvoljeni stepen slobodne procjene i kroz zakonom dozvoljeno miješanje u privatni i porodični život građana došao u situaciju da obim miješanja ne može opravdati neophodnom mjerom u demokratskom društvu.
Stoga je proizašlo primarno pitanje ustavnosti same zakonske odredbe sa aspekta međunarodnih standarda (član 8. Konvencije) kroz otvaranje pitanja „kvaliteta zakona.”
Slijedom toga Ustavni sud BiH je donio odluke broj U 5/16 od 1.06.201714. godine u kojoj je raspravljao o pitanju kvaliteta samog zakona sa aspekta prava garantovanih u članu II stavu 3. (f) Ustava BiH i članu 8. Konvencije i što je impliciralo donošenje Zakona o izmjenama i dopunama zakona o krivičnom postupku Republike Srpske,15 kao i Zakona o izmjenama i dopunama zakona o krivičnom postupku Bosne i Hercegovine, (sigurno je da će uslijediti izmjene i dopune Zakona o krivičnom postupku FBiH i Brčko Distrikta).
Donošenjem Zakona o izmjenama i dopunama zakona o krivičnom postupku Republike Srpske (u junu 2018. godine), zakonodavac je izvršio dvije izmjene i na taj način uskladio zakon sa Odlukom Ustavnog suda BiH broj U-5/16 novim Krivičnim zakonikom Republike Srpske16 (u daljem tekstu: KZ RS) i međunarodnim standardima. Prva izmjena se odnosi na
vrste krivičnih djela za koje se mogu primjeniti posebne istražne radnje. Tako je ranija odredba o katalogu krivičnih djela za koje se mogu odrediti posebne istražne radnje ostala neizmjenjena, a novelirana odredba zakona izmjenjena je u pogledu kriterija visine zapriječene kazne koja predviđa mogućnost određivanja posebnih istražnih radnji za krivična djela za koja se prema Krivičnom zakoniku, može izreći kazna zatvora od pet godina ili teža kazna. Na ovaj način, zakonodavac je ograničio primjenu posebnih istražnih radnji na teža krivična djela, tj ograničio se samo na ono što je nužno u demokratskom društvu, odnosno, obezbjedio srazmjer između prava na privatnost i legitimni cilj koji se želi postići primjenom posebnih istražnih radnji. Na ovaj način, ova materija se potpuno precizno reguliše i ne ostavlja prostor za dodatna tumačenja.17
14 Odluka Ustavnog suda BiH broj U-5/16, Službeni glasnik BiH, br. 49/17.
15 Zakon o izmjenama i dopunama Zakona o krivičnom postupku Republike Srpske, Službeni glasnik Republike Srpske, br. 66/2018
16 Krivični zakonik Republike Srpske, Službeni glasnik Republike Srpske, br. 64/2017.
17 Šikman M./Bajičić V. Posebne istražne radnje – novine u pravnom okviru i praktičnom postupanju Banja Luka 2018. Pravna riječ str. 351-370.
Drugom izmjenom, zakonodavac je u dijelu koji se tiče nadležnosti za određivanje i trajanje istražnih radnji sintagmu: „iz posebno važnih razloga“ zamijenio sintagmom: „ako one daju rezultate i postoji razlog da se nastavi sa njihovim sprovođenjem radi prikupljanja dokaza“. Ove izmjene su bitne zbog toga što su mnoge presude osporavane upravo u pogledu produžavanja trajanja posebnih istražnih radnji. Naime, dijelom odredbe koja glasi
„posebno važnih razloga“ povrijeđeno je načelo vladavine prava i pravo na pravično suđenje, jer odredba nije bila jasna i transparentna, tako da je ostavljala mogućnost arbitrarnog tumačenja i postupanja tijela pred kojim se vodio postupak. Nadalje, navedena sintagma „posebno važnih razloga“ predstavljala je neodređen pojam jer se nije znalo na šta se posebno važni razlozi odnose, tj. da li se odnose na nemogućnost daljeg pribavljanja dokaza usljed toga što posebne istražne radnje nisu davale očekivane rezulatete ili se odnose na samu prirodu ili okolnosti izvršenja krvičnog djela, te moraju li prikupljene informacije, primjenom posebnih istražnih radnji, biti poznate sudiji. Dakle, proizlazi da sudija nije imao precizna mjerila u Zakonu, prema kojima bi mogao razmotriti prijedlog tužioca za produženje posebnih istražnih radnji i u skladu s tim prijedlogom isti odbiti, odnosno usvojiti i odrediti produženje. Stoga je sintagma “posebno važnih razloga” zavisila isključivo od diskrecione ocjene sudije. U takvoj situaciji, implementacija navedene zakonske odredbe suprotna je Ustavu Bosne i Hercegovine, jer osporena odredba nije dovoljno jasno propisala obim diskrecije dodjeljene sudiji i imala je oblik neograničenog ovlaštenja.18
5. Posebne istražne radnje sa aspekta ograničenja osnovnih ljudska prava i sloboda
Očuvanje osnovnih prava i sloboda je od izuzetnog značaja kod primjene posebnih
istražnih radnji jer implicira i očuvanje vladavine prava. Kada govorimo o uslovima i ograničenjima osnovnih ljudskih prava i sloboda onda se prije svega pozivamo na zahtjeve iz Konvencije Savjeta Evrope o ljudskim pravima i osnovnim slobodama. Sadašnji uslovi ograničenja prema Konvenciji mogu se prilagoditi svakoj državi bez obzira na specifičnosti pravnog sistema zemlja i njihovih pravnih međunarodnih obaveza.
Evropska konvencija o ljudskim pravima ostavlja mogućnost ograničenja zaštićenih prava i „miješanje ili ograničavanje“ su sinonimi i znače ograničavanje prava i sloboda trećih strana koja ograničenja moraju biti propisana zakonom, moraju imati cilj ili ciljeve koji su legitimni, a samim tim moraju biti neophodni u demokratskom društvu za ostvarenog cilja ili ciljeva. Prema tome, ovo opšte načelo „klauzula javnog reda“ sadrži četiri osnovna načela. Prvo načelo odnosi se na postojanje pravnog osnova i kada je u pitanju postojanje pravnog osnova svako ograničenje osnovnog prava mora biti utvrđeno zakonom. Evropski sud pojam zakona sagledava u suštinskom smislu, a ne u formalnom smislu. Kao posljedica toga pravni osnov ne odnosi se samo na zakonske tekstove, već uključuje i akte nižeg ranga, kao i sudsku praksu. U sferi koja je obuhvaćena pisanim zakonom, zakon je strogo formalni akt koji je na pravnoj snazi kojeg nadležni sudovi tumače bez bilo kakvog praktično novog razvoja (predmet Kruslin protiv Francuske).
Dakle pravni osnov mora da sadrži kriterijume kvaliteta, pa tako mora biti jasan i precizan, skroz detaljan i za razliku od administrativne prakse mora dovoljno jasno da naznači obim i način izvršenja takvog diskrecionog prava, imajući u vidu legitimni cilj. Na ovaj način fizičkom licu se pruža adekvatna zaštita od proizvoljnog miješanja (slučaj Melone protiv Velike Britanije, slučaj Tailor-sabori protiv Velike Britanije, Huvig protiv Francuske) i svaka nejasnost i nesigurnost mora biti isključena iz zakona, što implicira da treba da postoje adekvatne i djelotvorne garancije protiv zloupotrebe.
Isto tako zakon mora biti predvidiv što znači formulisan sa dovoljnom preciznošću kako bi se građaninu omogućilo da reguliše svoje ponašanje; odnosno građanin mora biti u mogućnosti da predvidi svoje ponašanje do stepena koji je razumljiv u okolnostima
18 Šikman M./Bajičić V. Posebne istražne radnje – novine u pravnom okviru i praktičnom postupanju Banja Luka 2018. Pravna riječ str. 351-370.
posljedice do koje može dovesti neko njegovo ponašanje (predmet Sandi Tajms protiv Velike Britanije).
Kad govorimo o legitimnom cilju treba napomenuti da svaki član Konvencije reguliše osnovno uslovno pravo i iscrpno navodi legitimne ciljeve za koje je bi ometanje tog prava moglo da bude legitimno. U kontekstu prava na privatnost (član 8. Konvencije) ti ciljevi su interesi nacionalne sigurnosti, javne sigurnosti ili ekonomskog blagostanja zemlje, spriječavanje nereda ili kriminala, zaštita zdravlja ili morala i zaštita prava i sloboda.
Nadalje, načelo nužnosti i srazmjernosti u suštini predstavljaju „neophodnost u demokratskoj zemlji“. Kao rezultat toga, sudske odluke (nacionalne, Evropskog suda) stručnjaci dovode u konfuziju u pogledu ovih pojmova, pa tako neophodnost podvode pod izraz srazmjernost, a srazmjernost pod izraz neophodnost. Takvi neskladi nisu od značaja, jer sudovi i stručnjaci u svim slučajevima prepoznaju da načela neophodnosti i
srazmjernosti trebaju sagledavati zajedno, kroz određen broj obaveza. Neophodnost miješanja u demokratskoj zemlji, koju Evropski sud tumači kao implikaciju da je miješanje u društvu potrebno pod uslovom da ono ostaje i dalje demokratsko i da zadovoljava specifične društvene potrebe, koje moraju biti utvrđene. U okviru načela neophodnosti nužnost je podijeljena u dva zahtjeva. Prije svega mora se identifikovati specifična društvena potreba za miješanjem i to u široj sferi željenog legitimnog cilja. Istovremeno ova potreba mora biti hitna, što drugim riječima znači da mora imati određeni nivo hitnosti odnosno ozbiljnosti, jer ukoliko se ne postupi po ovim principima može se nanijeti šteta društvu, uzimajući u obzir stavove društva i druga različita mišljenja u vezi sa ovom potrebom. Postojanje ove ozbiljne i hitne potrebe mora biti dokazivo. Ovi osnovi moraju biti sadržani u pravnom osnovu kako bi se osigurala
srazmjernost. Utvrđivanje potrebe za miješanjem u datom slučaju znači utvrđivanje da je miješanje prikladno kako bi se postigao željeni cilj i kako bi se djelotvorno ublažila šteta koja je prouzrokovana društvu. Uspostavljanjem neophodnosti miješanja svakako treba utvrditi pregled djelotvornosti postojećih mjera s ciljem da se objasni zašto postojeće mjere više nisu dovoljne i da će tek te nove predložene mjere dovesti do cilja.
Kad govorimo o načelu srazmjernosti i ono sadrži dva osnovna zahtjeva. Kroz neophodnost potrebno je dokazati poštovanje zahtjeva srazmjernosti prema Evropskom sudu i pri tome izabrati onu mjeru koja u manjoj mjeri ugrožava privatnost. Nadalje, kad govorimo o miješanju onda to miješanje eksplicitno mora biti ograničeno samo na ono što je strogo potrebno i podrazumijeva četiri podnačela: a) što je veća i ozbiljnija šteta društvu odnosno što je veća šteta kojem je društvo izloženo, to je i miješanje opravdano,
b) obim miješanja ne smije da prelazi ono što je potrebno za postizanje željenog cilja, što znači da je u najvećoj mjeri ograničen obim upada u privatnost (broj pogođenih lica), vrijeme u kojem će mjera biti djelotvorna, c) miješanje mora biti manje restriktivno po svojoj prirodi, d) uticaj miješanja ne smije dovesti do gašenja zaštićenog prava. Dakle, ograničenja su mjere koje čine mogućim poštovanje prava koje je dovedeno u pitanje, a takođe čine mogućim i poštovanje srazmjernosti. Njima se obezbjeđuje ekvivalentna zaštita tamo gdje test neophodnosti ili test srazmjernosti pokazuje slabosti ili gdje su garancije koje su predviđene zakonom neizvodljive u određenim okolnostima.
5.1. Standardi Evropskog suda za ljudska prava u kontekstu prava garantovanim članom 8. Konvencije
Kada je riječ o sistemu zaštite osnovnih ljudskih prava i sloboda koji je postavljen da
bi član 8. Konvencije uopšte bio uzet u obzir, a da istovremeno prava koja se njime proklamuju budu poštovana i da ne dođe do kršenja prava na privatnost, upravo treba da budu ispunjena razmatrana opšta načela.
Svrha člana 8. Konvencije je da zaštiti pojedinca od arbitrarnih poteza javnih vlasti. Ta svrha postiže se zaštitom četiri dimenzije personalne autonomije pojedinca –
privatnog života, porodičnog života, doma i prepiske. Prava iz člana 8. Konvencije opisana su kao „najmanje definisana i najmanje određena od svih prava predviđenih Konvencijom”. Teško je protiviti se takvoj ocjeni jer član 8. Konvencije državama nameće obavezu da poštuju široki opseg nedefinisanih interesa pojedinaca, koji se dotiču većeg broja međusobno isprepletenih oblasti. Ni za jedan od četiri interesa navedenih u članu
1. (1) Konvencije – privatni život, porodični život, dom i prepiska – nije data definicija u Konvenciji i njihova sadržina je predmet tumačenja. Kao i mnogi drugi izrazi koji se koriste u Konvenciji, svaki od ovih interesa predstavlja autonomni koncept, te Evropski sud nije vezan ocjenama i tumačenjima nacionalnih sudova. Rezultat navedenog jeste da se stalno širi opseg zaštite koja se pruža ovom odredbom.
Član 8. Konvencije ima istu strukturu kao i ostali članovi Konvencije kojima se proklamuju prava i u prvom stavu navodi se pravo koje se štiti i sadržaj garancija, dok se derogirajuća klauzula nalazi u drugom stavu istog člana i njom su predviđeni opšti uslovi i specifični osnovi na koje se države članice mogu pozvati, kada ograničavaju prava i slobode predviđene u stavu 1. Konvencije.
Odluka da se izvrši presretanje nečije korespodencije ili mejlova, ili da se postave prislušni uređaji u stan ili druge prostorije ili vozilo, dovodi do mješanja u pravo na poštivanje privatnog ili porodičnog života, doma ili prepiske u smislu člana 8. Konvencije.
Države su pokušavale da određenim vrstama komunikacije oduzmu karakter privatnosti, tvrdeći da razgovori o izvršenju krivičnih djela „ipso facto“ ne predstavljaju razgovore iz sfere privatnih razgovora, te da ne uživaju zaštitu koju uživaju privatni razgovori. Primjer za navedeno je predmet (A protiv Francuske)19, u kome je država tvrdila da presretnuti razgovor u kome se govorilo o izvršenju ubistva ne spada u domen privatnosti.
Komisija (koja je tada još uvijek postojala) smatrala je, međutim, da javni interes – koliki god on bio – ne može oduzeti razgovoru karakter privatnosti. Član 8. stav 1. Konvencije se, dakle, primenjuje bez obzira na sadržinu komunikacije. Država će u ovakvim slučajevima lakše opravdati primjenu derogirajućih klauzula iz člana 8. (2) i svoje mješanje u privatnost određenih lica, ali se pravo na privatnost i primjena stava 1. Konvencije ne mogu isključiti zbog sadržine komunikacije.
Nadalje, Evropski sud je, zauzeo stav da presretanje komunikacija predstavlja mješanje u pravo na privatnost.
Naime, nesporno je da većina lica čija se komunikacija presreće toga nije svjesna u trenutku presretanja. Neki ljudi mogu sumnjati da im se presreću komunikacije, bez obzira na to da li se ovo zaista i dešava. Ukoliko presretanja komunikacije ima, ono će biti
objelodanjeno tek na suđenju. Moguće je i da presretanja bude, a da ono nikada ne bude obznanjeno – zbog nepokretanja krivičnog postupka ili zbog lošeg kvaliteta tog dokaza ili zbog drugih razloga. Međutim, sve i da se materijal pribavljen presretanjem komunikacija ne koristi, presretanje predstavlja miješanje u privatnost pojedinca (Kopp protiv Švajcarske)20. Evropski sud je u ovoj odluci utvrdio kontradiktornost između jasnog teksta zakona koji štiti advokatsku tajnu, kada se advokat nadzire kao treća strana i prakse koja se primjenjuje u predmetnom slučaju. Iako je sudska praksa uspostavila načelo, koje je generalno prihvaćeno, da advokatska tajna obuhvata isključivo odnos između advokata i njegovih klijenata, zakon jasno ne propisuje kako, pod kojim uslovima i po čemu se pravi razlika između pitanja povezanih s advokatskom djelatnošću (povjerljiv odnos između advokata i njegovih klijenata koja se direktno odnosi na pravo na odbranu) i pitanja koja se odnose na druge aktivnosti. Isto tako, Evorpski sud je utvrdio da je nedopustivo da se
posebne istražne radnje dodjeljuju službeniku pravnog odjela pošte, koji je član izvršne vlasti, bez nadzora od strane sudije, posebno u ovom osjetljivom području povjerljivih
19 A. v. France, application no. 14838/89, Judgment 23 November 1993.
20 Kopp protiv Švicarske, zahtjev br. 23224/94, od dana 25. marta
odnosa između advokata i njegovih klijenata, koji se direktno odnose na status trećih lica (pravo na obranu).
Evropski sud se izjašnjavao i u predmetima u kojima su iznesene tvrdnje da prikupljanje i korištenje ličnih podataka ili presretanje komunikacija fizičkih lica od strane državnih tijela nije u skladu s odredbama članka 8. (1) Konvencije.
U dva predmeta, (Klass i drugi protiv SR Njemačke)219i (Malone protiv Ujedinjenog Kraljevstva)221podnosioci zahtjeva tvrdili su da su njihova prava na privatni život i prepisku po članu 8. Konvencije prekršena tajnim presretanjem telekomunikacija tokom krivičnog postupka. U prvom predmetu Evropski sud je utvrdio da je zapadnonjemački zakon dovoljno precizan i da su sve mjere u postupku prikupljanja informacija posebnim istražnim radnjama u skladu sa zakonom, koji je dovoljno precizan da bi bili ispunjeni zahtjevi zakonitosti primjene članu 8. (2) Konvencije. Evropski sud je utvrdio da potreba države da se zaštiti od “neposrednih opasnosti” koje prijete slobodnom demokratskom
ustavnom poretku, predstavljaju zakoniti cilj države po odredbi o ograničenju koje je potrebno u demokratskom društvu u interesu nacionalne sigurnosti, a radi sprječavanja nereda i krivičnih djela. Konačno Evropski sud je našao da je spomenuti postupak dovoljan da osigura da mjere države ostanu u srazmjeru s tim zakonitim ciljevima23.
U predmetu Malone Evropski sud je utvrdio da, iako je registrovanje telefonskih poziva, za razliku od presretanja komunikacija, uobičajeno u poslovnoj praksi, dostavljanje takvih podataka policiji, bez zakonskog regulisanja ili saglasnosti lica čiji se razgovori bilježe, predstavlja neopravdano miješanje u privatnu sferu po članku 8. Konvencije. Evropski sud je utvrdio da su i presretanje i registrovanje telefonskih poziva u ovom predmetu bili suprotni zahtjevu zakonitosti, te je smatrao da nije potrebno da se upušta u to jesu li ove mjere bile potrebne u demokratskom društvu. Isto tako Evropski sud je
utvrdio da su propisi Ujedinjenog Kraljevstva, kojim se reguliše nadzor i tehničko snimanje telefonski razgovora, suviše nejasni da bi odgovarali standardu “saglasnost sa zakonom”. Dakle, sud zaključuje da bilo bi suprotno vladavini prava kada bi se diskreciona sloboda, data izvršnoj vlasti, izražavala kao neobuzdana moć. Slijedi da zakon mora dovoljno jasno ukazati na granice takve diskrecione slobode date nadležnim tijelima i način njenog korištenja, imajući u vidu zakoniti cilj određene mjere, da bi se pojedincu pružila zaštita od samovoljnog miješanja. Isti stav je Evropski sud zauzeo u predmetu (Bykov protiv Rusije),24gdje je ponovio da izraz “u skladu sa zakonom”, ne samo da zahtijeva usklađenost s domaćim pravom, nego se odnosi i na kvalitet tog prava, zahtijevajući da bude u skladu s načelom vladavine prava. Evropski sud je utvrdio da Zakon o aktivnostima operativnih pretraga je dopuštao da se operativni eksperimenti provode kod istraživanja
ozbiljnih zločina, ali je takođe utvrdio da zakon nije definisao koje mjere takvi eksperimenti uključuju. Vlada Rusije je isticala da za upotrebu uređaja za radio prenos nije bilo potrebno sudsko odobrenje, dok je Evropski sud zauzeo suprotno stajalište da kada je u pitanju nadzor komunikacija za potrebe policijske istrage zakon mora biti potpuno jasan u svojim pojmovima da građanima omogući prikladnu uputu o okolnostima i uslovima u kojima su javne vlasti ovlaštene pribjeći tajnom i potencijalno opasnom miješanju u pravo poštivanja privatnog života i korespondencije. Takođe je Evropski sud utvrdio da poštivanjem zahtjeva „kvalitet prava“, mora biti određen obim diskrecije, dok detaljne procedure i uslovi, ne moraju nužno biti inkorporirani u pravila materijalnog prava.
21 Klass i drugi protiv Njemačke zahtjev br. 4378/02, od 10. marta 2009.,
22 Malone protiv Ujedinjenog Kraljevstva, zahtjev br. 8691/79 od 26.04.1985.
23 Nakić J./Rogić M. (Ne)Zakoniti dokazi u kaznenom postupku (Poseban osvrt na mejre tajnog snimanja telefonskih razgovora i trećega u tim radnjama), Rijeka 2016. str 533-560
24 Bykov protiv Rusije zahtjev br. 4378/02, od 10. marta 2009.
U predmetima (Huvig protiv Francuske)25 i (Kruslin protiv Francuske),2612činjenice su slične kao u predmetu Malone. U oba slučaja Evropski sud je utvrdio da propisi i praksa u Francuskoj nisu u skladu s uslovima zakonitosti iz člana 8. Konvencije. Kršenje člana 8. Konvencije Evropski sud je utvrdio i kada građanin tajno snima telefonske razgovore, uz pomoć visoko pozicioniranog činovnika policije (A. protiv Francuske ) i kada policija nadzire telefonske pozive zaposlenog u policijskoj upravi (Halford protiv Ujedinjenog Kraljevstva).2714U ovom posljednjem predmetu, Evropski sud nije prihvatio vladin argument da je policija imala pravo nadziranja telefona u njihovim vlastitim prostorijama bez prethodnog dobivanja naloga, utvrđujući da je ta praksa nezakonita u smislu člana 8. Konvencije.
Evropski sud, u načelu, ostavlja državama jako široko polje slobodne procjene pri prikupljanju i korištenju podataka izvan krivičnog postupka, na šta upućuje predmet (Leander protiv Švedske)28 u kome se podnosilac zahtjeva žalio da je država prikupila tajne podatke o njemu i koristila se njima, da bi mu uskratila pristup državnoj službi. Evropski sud je utvrdio da je preciznost odgovarajuće uredbe u skladu sa zahtjevom zakonitosti, nalazeći da član 8. Konvencije nije povrijeđen. Ujedno je utvrdio da se Konvencijom ne garantuje pravo stupanja u javnu službu i da mjere koje je država poduzela u ovom predmetu ne predstavljaju prepreku vođenju privatnog života po slobodnom izboru podnosioca zahtjeva.
5.2. Standardi Evropskog suda za ljudska prava u kontekstu prava garantovanim članom 6. Konvencije
Konvencijom i Pravilima postupka pred Evropskim sudom, jednim od najznačajnijih
članova u pogledu ostvarivanja te zaštite, svakako se, smatra član 6. Konvencije. Koliko god isti član izgledao precizno postavljen, on je jedan od najsloženijih i najdinamičnijih članova, kako u Konvenciji, tako i u praksi Evropskog suda, na šta ukazuje i podatak da je ovo, u praksi Suda, najčešće kršeni član. Dok član 6. stavovi 2. i 3. Konvencije sadrže konkretne odredbe kojima se predviđaju dodatni proceduralni standardi koji se odnose samo na lica koja su optužena za „krivična” djela, član 6. stav 1. Konvencije se odnosi kako na „građanske”, tako i na „krivične” postupke. Važno je pomenuti da se većina predmeta koji se iznose pred Sud, a u kojima se poziva na „krivični” dio člana 6. Konvencije, odnose na pravičnost postupanja predstavnika države u fazi istrage, suđenja ili žalbenog postupka, čiji je ishod osuđujuća presuda. Dakle, konkretno, institucionalne i procesne pretpostavke predviđene članom 6. Konvencije, a ustanovljene i razvijene praksom Evropskog suda, jesu nezavisan i nepristrasan sud ustanovljen zakonom, pravičnost postupka i pravo na suđenje u razumnom roku.29 Naime, pravo na pravičan postupak predstavlja fundamentalni element člana 6. Konvencije i podrazumjeva ispitivanje pravičnosti postupka sagledanog u cjelini. Konkretno, to je popis i pregled svih faza postupka i mogućnosti koje su pružene podnosiocu predstavke, a ne vrednovanje izolovane procesne manjkavosti „per se“. Pitanje da li je postupak bio pravičan je, naravno, potpuno odvojeno od pitanja da li je sud donio ispravnu ili pogrešnu odluku. U isto vrijeme, posljednjih godina, Sud je počeo da pridaje sve veći značaj izvjesnim ključnim momentima u postupku i to prije svega prvom ispitivanju osumnjičenog u krivičnom postupku, zatim da li se preispitivanjem pred višom sudskom instancom može ispraviti procesni nedostatak iz neke ranije faze postupka zavisi od prirode miješanja, od ovlaštenja i obima
25 Huvig protiv Francuske zahtjev br. 1105/84 od 24. aprila 1990.
26 Kruslin protiv Francuske zahtjev br. 11801/85, od 24. travnja 1990.,
27 Halford protiv Ujedinjenog Kraljevstva zahtjev br. 20605/92
28 Leander protiv Švedske, zahtjev br. 11801/85, od 24. travnja 1990.,
29 Mijović Lj. Pravo na obrazloženu sudsku presudu – Obavezni standardi u sudskim postupcima, Sarajevo 2018. str. 54-67
preispitivanja kome pribjegne taj viši sud. Slično tome, nedostatak procesnih garancija u kasnijoj fazi postupka može da se nadoknadi mogućnošću koja se pruža podnosiocima predstavke da svoja prava ostvare u ranijoj fazi.
Nadalje shodno načelu supsidijarnosti, član 6. Konvencije ne dopušta da Sud djeluje kao sud četvrtog stepena – da ponovo utvrđuje činjenice datog predmeta ili da preispituje navodna kršenja unutrašnjeg prava, niti mu dopušta da presuđuje o prihvatljivosti dokaza. Države su i dalje slobodne da primenjuju krivično pravo na svaku radnju u mjeri u kojoj time ne krše druga prava zaštićena po Konvenciji i da definišu sastavne elemente prestupa koji na taj način nastaje. Iz tog proizlazi da nije uloga Evropskog suda da diktira sadržaj unutrašnjeg krivičnog prava. Posljednjih godina se, međutim, u nekoliko navrata dogodilo da je Evropski sud ustanovio kršenje člana 6. Konvencije zbog toga što su u okviru jednog istog apelacionog suda uporno o istom pitanju donošene različite sudske odluke ili zbog toga što su u žalbenom postupku odlučivali različiti okružni sudovi,
naglasivši da je „istinska i davnašnja” priroda nesaglasnosti u sukobu s načelom pravne sigurnosti u najširem značenju tog pojma. U isto vrijeme, Veliko vijeće je nedavno naglasilo da nije funkcija Evropskog suda po osnovu člana 6. Konvencije da poredi različite odluke domaćih sudova – čak i ako su donijete u naizgled sličnim postupcima – sem u slučajevima kada je reč o očiglednoj proizvoljnosti.30
Dakle, ukoliko Evropski sud ustanovi da je u bilo kojem od segmenata u kojima se cijeni pravičnost postupka (raspravni postupak, princip jednakog tretmana strana u postupku, pravo na javnu raspravu zakonitost dokaza, obrazložena presuda) došlo do nepoštovanja istih prava, on će bez dileme ustanoviti povredu člana 6. stava 1. Konvencije, s tim što će u izreci samo konstatovati povredu i odrediti da li je podnosilac dobio zadovoljenje već samim ustanovljavanjem povrede ili je potrebno posebno izreći i naknadu, bilo
materijalne, bilo nematerijalne štete, što će, u svakom konkretnom slučaju, zavisiti od prirode predmeta. Izreka, dakle, neće sadržavati razloge zbog kojih je Sud odlučio na određen način, jer se isti razlozi, baš kao i u unutrašnjem postupku, navode u obrazloženju presude.
Kada govorimo o praksi Evropskog suda u segmentu prava na pravičan postupak, a na području dokaznih zabrana, pojam nezakonitih dokaza u primjeni posebnih istražnih radnji treba shvatiti uslovno. Dakle, sud ne provjerava je li određeni dokaz nezakonit po nacionalnom pravu, nego je li korištenje tog dokaza suprotno Konvenciji31. Zapravo, Konvencija ne sadrži pravna pravila o zakonitosti i nezakonitosti dokaza, što i sam Evropski sud redovno ističe u svojim odlukama,32 što znači da ovaj Sud ne priznaje kao posebno konvencijsko pravo – pravo na suđenje na osnovu zakonitih dokaza33. Ipak Sud primjenom elastičnog kriterija “pravičnog postupka” iz člana 6. stava 1. Konvencije procjenjuje da li se u nacionalnom postupku način pribavljanja ili izvođenja dokaza u nekom konkretnom slučaju, odrazio na pravičnost postupka u cjelini ili je tom prilikom povrijeđeno i neko drugo konvencijsko pravo34. Tako, nezakonitim pribavljanjem dokaza može doći do povrede konvencijskih prava, prava na poštovanje privatnog i porodičnog života i u tom slučaju Evropski sud će utvrditi povredu člana 8. Konvencije, a ne
30 Vitkauskas D./Dikov G. Zaštita prava na pravično suđenje prema Evropskoj konvenciji o ljudskim pravima, Vijeće Evrope, Strazbour 2012.
31 Martinović, I., Kos, D. (2016). Nezakoniti dokazi: teorijske i praktične dvojbe u svjetlu prakse
Europskog suda za ljudska prava, Hrvatski ljetopis za kaznene znanosti i praksu 23(2), str. 319.
32 Pajčić, M., Valković, L. (2012). Presude Europskog suda za ljudska prava protiv Republike Hrvatske zbog povrede prava na pravično suđenje (članak 6. Konvencije za zaštitu ljudskih prava i temeljnih sloboda), Hrvatski ljetopis za kazneno pravo i praksu 19(2), str. 756
33 Obradović, B., Župan, I. (2011). ‘’Plodovi otrovne voćke” u hrvatskom i poredbenom pravu, Hrvatski
ljetopis za kazneno pravo i praksu, 18(1), str. 124.
34 Krapac, D. (2010). Nezakoniti dokazi u kaznenom postupku prema praksi Europskog suda za ljudska prava, Zbornik Pravnog fakulteta u Zagrebu, 60(3), Zagreb: Pravni fakultet, str. 1207.
automatski i povredu člana 6. Konvencije koji garantuje pravo na pravično suđenje. Posljedica drugačijeg stanovišta značila bi uvođenje konvencijskog ekskluzijskog pravila, odnosno impostiranje supranacionalne dokazne zabrane.35 Na ovo upućuje i stav Evropskog suda izražen u predmetu (Schenk protiv Švajcarske 1988.), 36 u kojem je prihvatio da pravo na pošteno suđenje nije nužno prekršeno kada je dokaz pribavljen kršenjem prava na poštovanje privatnog života. Tako, kada dokaz -nezakonito presretanje komunikacija, nije jedini dokaz protiv optuženog u predmet, nije bilo kršenja prava na pošteno suđenje. Dakle, u pogledu dokaza koji su pribavljeni povredama nekog uslovljenog konvencijskog prava, kao što je pravo na poštovanje privatnog i porodičnog života, doma i prepiske iz člana 8 Konvencije, Evropski sud najprije ispituje da li radnja pribavljanja ili upotrebe dokaza predstavlja ograničenje toga prava “propisano zakonom”, a zatim da li je preduzeta u legitimnom cilju iz stava 2. toga člana Konvencije, te da li je bila nužna “u demokratskom društvu”
Upravo je navedeno utvrđivao Evropski sud u dva slučaja 2015. i 2016. godine Dragojević protv Hrvatske37 i Bašić protv Hrvatske38 u kojima je utvrdio povrede prava na privatnost i porodični život (član 8. Konvencije).
U slučaju Dragojević protiv Hrvatske podnosilac je tvrdio da je tajni nadzor nad njim bio nezakonit jer se zasnivao na nalozima istražnog sudije koji su izdati u suprotnosti s mjerodavnim domaćim pravom i sudskom praksom viših domaćih sudova, s obzirom da nisu sadržali procjenu vjerojatnosti da je krivično djelo učinjeno, te da se istraga tog krivičnog djela ne može sprovesti na drugačiji, manje intruzivan način. Sud je utvrdio da je tajni nadzor nad podnosiocem bio utemeljen u mjerodavnom domaćem pravu, čija dostupnost ne uzrokuje nikakve probleme u ovom predmetu. Ipak, prigovori podnositelja nije usmjeren na manjak pravnog osnova u mjerodavnom domaćem zakonu već prvenstveno na
činjenicu da istražni sudija nije djelovao u skladu s postupcima predviđenima zakonom, posebno onima vezanima uz efikasnu procjenu je li upotreba tajnog nadzora bila nužna i opravdana u ovom predmetu. U tom smislu Evropski sud je utvrdio da, iako postoj precizan zakonski okvir, postoje i dva suprotstavljena stava koja su usvojili Ustavni sud i Vrhovni sud, a koja su u sukobu s jasnim tekstom zakona koji ograničava ostvarivanje diskrecije dodjeljene tijelima javne vlasti kad je u pitanju sprovođenje tajnog nadzora. Iz navednog razloga Evropski sud je utvrdio da mjerodavno domaće pravo, na način na koji su ga tumačili i primijenili nadležni sudovi, nije bilo razumno jasno u pogledu obima i načina ostvarivanja diskrecije dodjeljene tijelima javne vlasti, te posebno u praksi nije osiguralo odgovarajuće mjere zaštite od raznih mogućih zloupotreba. U skladu s time, postupak za nalaganje i nadziranje provođenja mjera nadzora telefona podnosioca nije bio u
potpunosti u skladu s pretpostavkama zakonitosti, niti je na odgovarajući način ograničio miješanje u pravo podnosioca na poštovanje njegova privatnog života i dopisivanja na ono što je bilo nužno u demokratskom društvu. U tom smislu Evropski sud je, u konkretnom predmetu, presudio da je došlo do povrede člana 8. Konvencije.
U predmetu Bašić protiv Hrvatske podnosilac zahtjeva prigovorio je da je bio podvrgnut nezakonitim posebnim izvidnim mjerama tajnog nadzora i da su tako pribavljeni dokazi upotrijebljeni u krivičnom postupku koji se vodio protiv njega, suprotno članu 6. stavu 1. i članu 8. Konvencije. Evropski sud je u ovom predmetu, kao i u predmetu Dragojević, utvrdio postojanje naloga istražnog sudije, koji se odnosi na određivanje mjera tajnog nadzora po zahtjevu državnog tužilaštva, koji je uključivao zakonski izraz „ako se izvidi krivičnih djela ne bi mogli sprovesti na drugi način ili bi bili skopčani s nerazmjernim teškoćama”. Međutim, nije sadržavao odgovarajuće obrazloženje konkretnih
35 Bojanić, I. i Đurđević, Z. (2008). Dopuštenost upotrebe dokaza pribavljenih kršenjem temeljnih ljudskih prava. Zagreb: Hrvatski ljetopis za krivično pravo i praksu, (2), 976.
36 Schenk protiv Švajcarske, zahtjev broj 10862/84
37 Predmet Dragojević protiv Hrvatske, zahtjev br. 68955/11. (15. januar 2015).
38 Predmet Bašić protiv Republike Hrvatske, zahtjev br. 22251/13. (25. oktobar 2016).
okolnosti predmeta, a naročito razloga zbog kojih se izvidi nisu mogli provesti na druge, manje nametljive načine. Dakle, Evropski sud je utvrdio da nedostatak obrazloženja u nalogu istražnog sudije, zajedno s praksom domaćih sudova, koja zaobilazi takav nedostatak obrazloženja retroaktivnim opravdavanjem primjene tajnog nadzora, nije u skladu s mjerodavnim domaćim pravom i da zbog toga u praksi nisu obezbjeđene odgovarajuće garancije protiv mogućih zloupotreba. Sud je stoga smatrao da takve prakse nisu bile u skladu sa zahtjevom zakonitosti niti su bile dovoljne da bi mješanje u pravo podnosioca zahtjeva na poštovanje njegovog privatnog života i dopisivanja bilo nužno u demokratskom društvu.
Na kraju vrijedi navesti i predmet (Matanović protiv Hrvatske),39. Podnosilac je prigovarao da su protiv njega protivzakonito određene mjere tajnog nadzora i praćenja, čiji rezultati su korišćeni tokom krivičnog postupka u kojem je osuđen. Nadalje, prigovarao je da je žrtva podstrekavanja na krivično djelo i da u tom pogledu nije imao odgovarajuće
procesne garancije predviđene članom 6. Konvencije, te da mu nije bio dopušten uvid u dio dokaza koje su prikupili organi gonjenja tokom primjene posebnih istražnih radnji. U navedenom predmetu Sud je utvrdio da je došlo do povrede prava na poštovanje privatnog života (člana 8. Konvencije) i povrede prava na pošteno suđenje (člana 6. Konvencije), zbog toga što nije imao pristup dijelu dokaza koji je prikupljen putem primjene tajnih mjera. Isto tako, u pogledu određivanja tajnih mjera, Evropski sud je, pozivajući se na svoja ranija utvrđenja u predmetu Dragojević protiv Hrvatske, utvrdio da postupak izdavanja i sudske kontrole naloga za presretanje njegovog telefona nije bio u skladu sa zakonom, što je dovelo do povrede prava na poštovanje njegovog privatnog života. S druge strane, utvrdio je da nije došlo do povrede prava na pošteno suđenje zbog korišćenja prikrivenog istražitelja u krivičnom postupku, jer nije došlo do podsticanja na činjenje krivičnog djela, već
naprotiv – da su tijela krivičnog progona bila pasivna, te postupala u skladu djelovanju kakvo se zahtijeva kod primjene prikrivenog istražitelja.
Zaključak:
Izvršena reforma zakonodavstva u Bosni i Hercegovini iz 2003. godine je donijela
novitete, ne samo u pogledu same koncepcije i organizacije krivičnog postupka, već i u pogledu sadržaja pojedinih procesnih radnji kojima je postupak znatno obogaćen. To se, prije svega, odnosi na uvođenje posebnih istražnih radnji u katalog djelatnosti tužioca. Posebne istražne radnje predstavljaju istražnu djelatnost do koje se dolazi (ultima ratio) u slučaju istraživanja teških krivičnih djela kada na drugi način nije moguće pribaviti dokaze ili bi njihovo pribavljanje predstavljalo nesrazmjernu teškoću. U naučnoj i stručnoj javnosti prisutno je mišljenje da primjena i materijalnih i procesnih rješenja u vezi sa posebnim istražnim radnjama, a u postupku sprječavanja i suzbijanja savremenih formi kriminaliteta, kojima se duboko zadire u sferu građanskih sloboda i prava, nije lako prihvatljiva za krivično zakonodavstvo i da se ono može pretvoriti u instrument totalitarne države. Ekstremne forme takvih stavova ističu da će se stavljanjem u ruke istražnim organima tako moćnih i ofanzivnih dokaznih tehnika, poput tajnog audio i video nadzora, ili mjera infiltracije u kriminalnu sredinu, stvoriti savremeni pretorijanci u kojim će moderna, demokratska država i društvo ponovo postaviti pitanje
– ko će stražariti nad stražarima (lt. Quis custodiet ipsos custodes)? Smatram da su takvi stavovi i strahovi neopravdani i da je ispravnije i racionalnije razmišljati upravo u suprotnom smjeru – davanjem podrške efikasnim rješenjima i metodama namjenjenim suzbijanju organizovanog, ali i drugih teških oblika kriminaliteta, krivično zakonodavstvo ne samo da neće postati policijski instrument torture i gušenja demokratije, već će se cjelishodnije staviti u funkciju očuvanja opšte društvene sigurnosti, što je ujedno osnovni cilj i smisao njegovog postojanja. Time će se policiji i
39 Predmet Matanović protiv Republike Hrvatske, zahtjev br. 2742/12. (4. april 2017)
pravosudnim organima omogućiti primjena efikasnih, legitimnih i legalnih procedura, putem kojih će biti sposobni da uspešnije realizuju povjerenu misiju suprotstavljanja kriminalu. Ono što je posebno važno u ovom slučaju jeste propisivanje konciznih zakonskih normi, koje će urediti postojanje i primjenu takvih procedura i rješenja u skladu sa univerzalnim demokratskim principima i standardima, sa predviđanje strogog nadzora i kontrole samog postupka primjene takvih procedura i rješenja, kako bi se izbjegle eventualne zloupotrebe. U tom smislu, aktuelni zakonski okvir, uključujući i najnovije izmjene u ovom pogledu iz 2018. godine može se smatrati zadovoljavajućim. Naravno, uvijek postoji prostor za preciznijim regulisanjem pojedinih odredbi, čime se stvaraju mogućnosti za još efikasniju primjenu posebnih istražnih radnji koje će i dalje imati značajnu ulogu, kada je u pitanju suzbijanje najtežih krivičnih djela, što je i njihova osnovna svrha.
Popis literature:
• Antonić, V./Mitrović D., Modul:Posebne istražne radnje, Visoko sudsko i tužilačko vijeće, Sarajevo, 2012.
• Bojanić, I. i Đurđević, Z. (2008.) Dopuštenost upotrebe dokaza pribavljenih kršenjem temeljnih ljudskih prava. Zagreb: Hrvatski ljetopis za krivično pravo i praksu, (2), 976.
• Čolić–Sijerčić, H. Prikrivene istražne mjere u svjetlu efikasnosti krivičnog postupka zaštite osnovnih prava i sloboda čovjeka.
• Čolić-Sijerčić, H. Hadžiomeragić, M. Jurčević, M. Kaurinović, D. Simović, M. Komentari zakona o krivičnom/kaznenom postupku u Bosni i Hercegovini, Vijeće Evrope, 2005, str. 349.
• Jovišević, D.: Pranje novca – novo krivično djelo u međunarodnom i krivičnom pravu.
Službeni list SFRJ – Međunarodni ugovori broj 14/1990.
• Krapac, D. (2010). Nezakoniti dokazi u kaznenom postupku prema praksi Europskog suda za ljudska prava, Zbornik Pravnog fakulteta u Zagrebu, 60(3), Zagreb: Pravni fakultet, str. 1207.
• Krivični zakonik Republike Srpske, Službeni glasnik Republike Srpske, br. 64/2017.
• Kržalić, A. Posebne istražne radnje: Normativna uređenost i osvrt na praktičnu primjenu, Sarajevo.2016.
• Martinović, I., Kos, D. (2016). Nezakoniti dokazi: teorijske i praktične dvojbe u svjetlu prakse Europskog suda za ljudska prava, Hrvatski ljetopis za kaznene znanosti i praksu 23(2), str. 319
• Mijović, Lj. Pravo na obrazloženu sudsku presudu – Obavezni standardi u sudskim postupcima, Sarajevo 2018. str. 54-67.
• Nakić, J./Rogić, M. (Ne)Zakoniti dokazi u kaznenom postupku (Poseban osvrt na mjere tajnog snimanja telefonskih razgovora i trećega u tim radnjama), Rijeka 2016. str. 533- 560
• Obradović, B., Župan, I. (2011). ‘’Plodovi otrovne voćke” u hrvatskom i poredbenom pravu, Hrvatski ljetopis za kazneno pravo i praksu, 18(1), str. 124.
• Odluka Ustavnog suda BiH broj U-5/16, Službeni glasnik BiH, br. 49/17.
• Pajčić, M., Valković, L. (2012). Presude Europskog suda za ljudska prava protiv Republike Hrvatske zbog povrede prava na pravično suđenje (članak 6. Konvencije za zaštitu ljudskih prava i temeljnih sloboda), Hrvatski ljetopis za kazneno pravo i praksu 19(2), str. 756
• Pavišić, B.: Kazneno pravo Vijeća Evrope, Zagreb, 2006. godine, str. 354-357.
• Simović, M.: Krivično procesno pravo, Bihać. 2009. str. 448.
• Šikman, M. Zakonitost dokaza pribavljenih posebnim istražnim radnjama u svijetlu odluka Evropskog suda za ljudska prava, Zlatibor.2017str. 401-416.
• Šikman M./Bajičić V. Posebne istražne radnje – novine u pravnom okviru i praktičnom postupanju Banja Luka 2018. Pravna riječ str. 351-370.
• The Procotol to Prvent, Suppress and Punish Trafficing in Person, Especially, Wome and Children, Palermo, Italy 12 -15 december 2000.
• Unitet Nations Convention Against Transnational Organized Crime, Palermo, Italy, 12-15 december 2000.
• Vitkauskas D./Dikov G. Zaštita prava na pravično suđenje prema Evropskoj konvenciji o ljudskim pravima, Vijeće Evrope, Strazbour 2012.
• Zakon o izmjenama Zakona o krivičnom postupku Republike Srpske, Službeni glasnik Republike Srpske, br. 66/2018
• Zakon o krivičnom postupku Republike Srpske, Službeni glasnik Republike Srpske, br. 53/2012, 91/2017 i 66/2018.
Presude Evropskog suda za ljudska prava:
• Malone protiv Ujedinjenog Kraljevstva, zahtjev broj 8691/79
• Shenk protiv Švajcarske, zahtjev broj 10862/84
• Huvig protiv Francuske, zahtjev broj 1105/84
• Leander protiv Švedske, zahtjev broj 11801/85
• Kruslin protiv Francuske, zahtjev broj 11801/85
• A. protiv Francuske, zahtjev broj 14838/89
• Halford protiv Ujedinjenog Kraljevstva, zahtjev broj 20605/92
• Kopp protiv Švajcarske, zahtjev broj 23224/94
• Klass i drugi protiv Njemačke, zahtjev broj 4378/02
• Bykov protiv Rusije, zahtjev broj 4378/02
• Dragojević protiv Hrvatske, zahtjev broj 68955/11
• Matanović protiv Hrvatske, zahtjev broj 2742/12
• Bašić protiv Hrvatske, zahtjev broj 22251/13
Rad objavljen u Zborniku radova „Posebne istražne radnje“ – Druga godišnja konferencija Pravosudnog foruma za Bosnu i Hercegovinu Sarajevo 2019. godine
